Şema Terapi, Terapide Şemalar

Şema Terapi, birçok psikoterapi modelini işlevsel bir şekilde bir araya getiren Jeffrey Young tarafından geliştirilmiş bütüncül psikoterapi yaklaşımıdır. Bu terapi yönteminde erken dönem uyum bozucu şemalar üzerinde çalışılmaktadır.

Şema kavramı ise, erken çocukluk döneminde oluşmaya başlayan ve yaşam boyu devam eden, kişinin kendisi ve çevresi hakkında öğrendiği katı inançlardır. Şemalar duygu, düşünce ve davranış biçimlerini etkilemektedir. Şema kalıpları çocukluk döneminde olaylar ve durumlarla çocuğun baş edebilmesini sağlarken, yetişkinlik döneminde ise zamanla işlevsel olmayan düşünce ve davranışlara dönüşmektedir. Erken çocukluk döneminde oluşan şemaların değişimi için onların nasıl şekillendiğini anlayabilmek ve fark edebilmek önemlidir.

Terapide, kişinin uyumsuz şemaları tespit edilir ardından kişiye özel bir tedavi planı oluşturulur. Şema terapi yaklaşımı, temel duygusal inançları ve uyumsuz şemaları belirleyerek, bu kalıpları zaman içerisinde değiştirebilmek için kişinin sağlıklı stratejiler geliştirmesine yardımcı olmayı amaçlar. Depresyon, anksiyete, kişilik bozuklukları ve ilişki problemleri gibi birçok psikolojik sorunların tedavisinde kullanılan bir yöntemdir.

Bu yazımızda 11 şema kalıbının içindeki “kendini ifade etme” grubundan “ boyun eğicilik ve yüksek standartlar” şemalarına değinip, tanımlayacağız ve onları nasıl değiştirebiliriz detaylarıyla aktarmaya çalışacağız.

Boyun Eğicilik Şeması:

Boyun eğicilik şemasında, ilişkide önemsenen kişileri mutlu edebilmek için her şeyi yapma eğilimi vardır. Diğer insanları memnun etme inancı hakimdir. Her zaman diğer insanların isteklerini kendininkilerden önde tutma davranışları vardır. Kişi, diğerlerinin isteklerini gerçekleştirmek zorundaymış gibi hisseder ve bunu yaparsa onlar tarafından kontrol edildiğine inanır. Kendi özerkliği yoktur. İhtiyaçlarını ifade edemez. Bu şema kişinin özgürlüğünün kısıtlanmasına yol açar çünkü bütün seçimlerini diğerleri belirler. Kişinin hayattaki neşesinin ve özgürlüğünün azalmasına yol açar.

Özellikle çocukluk döneminde ebeveynlerin çocuklarına ani tepkilerle yanıt vermesi ve onların isteklerini aşırı eleştirmesi sonucunda, çocuk duygularının bastırılması gerektiğini düşünür. Anne-babanın sevgisini kaybetmemek ve terkedilmemek için davranışlarını geri çekerek bastırır. Böylece, yetişkin birisi olduğunda boyun eğici davranış örüntüsünü kendi ilişkilerinde de uygulamaya devam eder.

Bu şemadan muzdarip bir kişi “ben ne düşünürüm” yerine “ ne istersin, seni mutlu edebilmek için neler yapabilirim?” düşüncesine odaklanır. Kendisini ilişkilerde uyumlu, nazik, yardımsever ve herkesin iyi anlaşabileceği birisi olarak görür. Boyun eğiciliğin başlıca nedenleri; kişinin ilişkiyi kaybedeceğini düşünmesi, reddedilme hissi, başının belaya gireceğini düşünmesi ve kendi ihtiyaçlarını değerli görmemesi yatar.

Bu şema örüntüsünde ilişkilerdeki alma-verme halindeki dengesizlikler kişide öfke patlamalarına dönüşür. Bazen küsmek, yok saymak, iletişimi kesmek gibi pasif agresif davranışlar da gözlenir. Bunun yanı sıra depresyon, kaygı, güvensizlik ve yalnızlık duyguları gibi birçok psikolojik rahatsızlıklar da bu şemayla birlikte görülmektedir.

Boyun eğicilik şemasını nasıl değiştirebilirim?

*Çocukluk dönemindeki boyun eğici davranışlarınızı gözden geçirin.
*Günlük hayatınızda boyun eğici davranışlarınızla kendi ihtiyaçlarınızı diğerleri için feda ettiğiniz durumların listesini yapın.
*Kendi fikir ve tercihlerinizi oluşturmaya çalışın. Bu bir boş zamanınızı değerlendirme planı olabilir ya da film seçimi olabilir.
*Çevrenizdeki insanlar için neler yaptınız listesini yazın. Onlar sizin için neler yaptılar?
*Kendi ihtiyaçlarınızı ifade etmeye çalışın. Öncelikle kolay isteklerden başlayın.
*Çevrenizdeki insanların sizinle ilgilenmesi için talepte bulunarak pratik yapın.
*Diğer insanlarla çok uyumlu olmak yerine yüzleşmeyi deneyin.
*“Fark etmez, yaparım” cümlelerinden kurtulun.
*Bütün ilişkilerinizi gözden geçirin ve kontrolcü partnerlerden uzak durun.
*Sizin ihtiyaçlarınızı önemseyen bir partner bulduğunuz zaman şans verin.
*İş ortamınızda başkalarının sizden faydalanmasına izin vermeyin. Almanız gereken terfi ve maaş artışlarını konuşun.

Yüksek Standartlar Şeması:

Bu şemaya sahip bir kişi, kendisi ve çevresindeki kişiler için katı ve mükemmeliyetçi beklentilere sahiptir. Kişi kendine ulaşamayacağı yüksek hedefler koyabilir. Beklentileri karşılanmadığında kendisini sert bir şekilde yargılama eğiliminde bulunabilir. “Her zaman en iyisi olmalı” düşüncesi mevcuttur. İlişkilerinde çevresindeki insanlar beklentilerini karşılamadığı zaman onları sertçe yargılama davranışlarına girebilir ve bu durum kişilerarası ilişkilerinde problemler yaşamasına neden olabilir.

Bu şemanın kökeninde, çocuklukta koşullu sevgi veren ve sevginin koşulunu başarı olarak gören ebeveynlerin tutumları vardır. Başarıya çok değer verilen bir ortamda büyümek bu şemanın oluşmasında önemli bir etkendir. İkincisi, ebeveynlerin aşırı eleştirel yaklaşımları bu şemanın beslenmesine yol açar. Çocukluk döneminde belirli standartların karşılanamaması sonucunda ebeveynler tarafından eleştiri alma ve onaylanmama davranışları yüksek standartlar şemasının oluşmasını pekiştirmektedir. Bu durum, belirli mükemmellik standartlarının karşılanması sonucunda kişinin kendini değerli hissetmesine yol açar.

Bir diğeri ise, aile bireylerinin yüksek standartlar şemasına sahip olmasıdır. Kişi ebeveynlerini rol model alarak bu şemanın kendisinde de gelişmesine yol açmaktadır.

Ayrıca, yüksek standartlara sahip olma şeması olumlu bir özellik gibi algılanmaktadır fakat yüksek standartların karşılanamadığı durumlarda, kişinin ruh sağlığı negatif yönde etkilenmektedir. Depresyon, kaygı ve tükenmişlik gibi psikolojik sorunlar oluşabilir. Bunun yanı sıra kişi, kendi değerini kanıtlayabilmek uğruna fazla çalışma ya da performans sergileme eğilimine girerek davranışsal zorluklar yaşayabilir. Kendini yargılama davranışından kaçındığında çevresindeki insanları aşırı derecede eleştirmesi ilişkisel sorunlar yaşamasına neden olabilir.

Yüksek standartlar şemasını nasıl değiştirebilirim?

*Kendinize belirlediğiniz yüksek standartları listeleyin.
*Bu standartlarınızı düzenli olarak yerine getirmenin sizin için avantajları ve dezavantajları nelerdir liste yapın.
*Şemanızın kökeninde neler yatıyor anlamaya çalışın.
*Standartlarınızı biraz düşürdüğünüzde etkileri neler olabilir bir düşünün.
*Kendinize daha gerçekçi standartlar geliştirmeyi deneyin. Size göre dengeli görünen yakınlarınızdan bu konuda fikir desteği alabilirsiniz.
*Davranışlarınızı ve günlük programınızı kademeli olarak değiştirebilmek için adımlar atmayı deneyin.

Psikolog Funda Buharalı.

Antalya Psikiyatri, Antalya Psikiyatri ve Psikoterapi Merkezi.